SINA YE NSÂS’A LUVILA ( Ndambu ya ntete )

Pedro Álves Pinnock

A - Ñzînga: Ngûdi ya Bakôngo bawônso Ke vena lekwa kikôndelo sina ko. Kuna luyântiku lwa ñkângu’a Kôngo ye Bakôngo ovo besi nsi ya Kôngo, kuna mwân’añkênto mosi. Zina dya yândi mwân’añkênto ndûna i ÑZÎNGA: “Bu bavovânga vo kânda dyantete i Ñzînga ovo Mazînga.

Bakôngo bawônso mu Ñzînga batûka, wazînga mvila zawônso”

Ngwa ÑZÎNGA wakwêlwa lwa Tâta NYIMI ndu babuta yândi bâna batatu: bôle ba babakala, i NSAKU wantete ovo ÑKULU NTU ye MPÂNZU; mosi wa ñkênto, i LU KENI wayikwa dyâka vo NGÔ NGO5.

B - MAKUKWA MATATU MAMLÂMB’E KÔNGO Bâna bobo ba batatu ba Mâma Ñzînga, i tûku dyaBakôngo bawônso ovo nze (bônso) i bu divovelwânga mu mpovelo za Lusânsu, i “MAKUKWA MATATU

MALÂMB’E KÔNGO”

Mu tala Ñkângu ovo besi Kôngo bawônso, dyâmbu dya “MAKUKWA MATATU MALÂMB’E KÔNGO”, nsâsa vo bântu batatu babuta Bakôngo bawônso, bivûmu bitatu, mvila tatuzivângânga kânda dya Bakôngo dyawônso, mpila mosi vo

NSAKU, MPÂNZU ye LU KENI.

Kônso mûntu mu bâna bobo ba batatu ba Mâma ÑZÎNGA wuna mpila mosi ñsînga wa nda wuwûdi sina kânsi ke nsuka ko. Wowo ñsînga, wukângânga bawônso batûka yovo nkutu batûkânga mu yândi va kimosi, bafwa ye bamôya ye bina byawônso bi bavwîdi mpe. I wowo ñsînga wavewa nkûmbu vo LUVILA.

LUVILA

LUVILA i kimpângi kya mvu ye mvu kya bântu batûkila mu nkâka mosi ya kisina, nkâka yina nze mbângala ovo ñti wu bavwa vîndwa (vilaneswa), zîma mpasi, ke i mu lulu luzîngu kaka ko, kânsi mpe, ye muna lûna lwa mu nsi’a Bafwa8. Luvila ovo lubôngelo mu vata vata, kânsi sungulaka mu belo, lubikwânga vo

KÂNDA.

KÂNDA mpângu, i bântu ba luvila lumosi bakalânga mu belo kimosi. Kânsi entângwa zañkaka dyâmbu dya kânda disadilwânga bônso mfwânani (sinónimos) ya dya luvila. Luvila lwêto lumosi, i mpila mosi ye kânda dyêto dimosi. Ovo KÂNDA ditomene wutana, ku nim’a kingândi kya ziñkâka dilêndele mpe, mpângu, i ntalu’a mazyâmi mpe. Mu kônso belo ovo mu kônso zyâmi, bântu ovo besi vumu kimosi nzo zawu kani nkutu mpyêma (ñkala, dyâmbu), bifwanikinu lândana. Mu kubika ye ta mâmbu ma ngûndi’a wungudi, mu longela balêke mawônso mafwanikinu zâya kwa mûntu mu toma zînga: bisalu bya mpila mu mpila, luzitu ye fuka, lusânsumlwa kânda ye lwa nsi, kônso luvila mu kônso belo, vwîdi fulu kyândi kya nkutakanena.

I va kyokyo fulu vafwete kwêleselwa busi ovo nsânga, vafwete fûndisilwa ye zêngelw’e mâmbu, vafwete têlw’eñkînzi mya kânda,

kîna kyakal’ensi, makala dîlwânga. Va kyokyo fulu vatûngwanga kimpangala mu dyâmbu dya kikamena mu ntângw’a mvula, mu tînina mîni yovo mpe mu lûndila byawônso bivuwâng’eñkinzi mu ntângw’a dya kani vo nwa. Kyokyo kimpangala kibikwânga nkûmbu vo mbôngi, kânsi mpe mu tini byañkaka mwânzu, lusânga, boko, yêmba ovo mpe kyôto. Mu ludi, i fulu kaka kyawônso kya nkutakenena kibikilwânga mu momo mazina, kânsi ke kimpangala kaka ko. Ensâs’a mpînda ya zozo nkûmbu zawônso, i êyi kaka vo, fulu bya mvukanena, bya nkutakanena, mu sa, mu ta ovo mu wa kimosi, mu kuma kya kânga ye lûnda wungudi Lusânga: mu mpânga sângana, i sya vo vukana, kutakana, kala va kimosi.

Boko: bôka (wôka, vôka, hôka): kutakesa, vukasayônzeka. Kyoto: yôta: kutakana, vukana, sângana; sa, ta va kimosi (zându). Yêmba: Yêmba ovo yêma: kala ndônga, kala bayîngi, bilama.

Mbôngi: vitilu m, ebôsi bôngi tûkiânga mu mpânga vôngesa:

1º lêmbeka, manisa mpasi, vâna ngêmba, ngwizani;

2º kitula kya nene, kya ngolo; mbôngi: fulu kisîmbânga ngwîzani ye lulêndo (ngolo) lwa kânda,

lwa nsi. Mwânzu: vitilu mu ye vânzu (hânzu) tûkilânga mu mpânga vânza (ghânza), i sya vo

sônga ngolo; mwânzu: fulu kina vo, i ngolo za kânda, ngolo za nsi.

Kina vo NKAKA ZITATU ZINA ZATUKILA BAKÔNGO BAWÔNSO, emvila mpe zitatu kaka mpe tu

zifwete kala, nze i bu tuvovele kala va zulu. Wâna i mu kizoba kaka kya zola tanginina lusânsu lwangani lwa Bayuda lwa Bîbila, bañkaka vana vena bêto Bakôngo bazola sîlânga vo mvila kûmi- ye-zole zina. bântu bena môdya bâwu basyêtwa, bazîngwa mu ñti wuna vo, nkûmbu’a wâwu, i yoyo mpe yibolelwânga bawônso.

Mu ngîndu za Bakulu bêto, ku nsi’a Bafwa, mavata mpe mena kûna bônso kaka mamu lulu luzîngu. I dîna, kônso mûntu wafwâna zyâmina ku bikînda (zyâmi, ntoni) bya kânda dyândi, bya vumu kyândi. Bambuta bazaya dyâka vo, dede mu lulu luzîngu, ku nsi’a Bafwa mpe kuvwîdi bântu bambote ye bambi. Bambote, i bâwu bababika vo BAKISI (mu mpânga kisika: sinika, sakumuna, sâmbula, velelesa); Bakisi: basakumunwa, bevêlela, basântu. I Bakisi ba kônso kânda basadisânga bampânzi zâwu bakinu kimôya. Bambi i bâwu bababika vo matebo ovo bakuya, bavângânga mbi kwa bântu ñtwâdi ye bandoki.

Kânda, mu mpânga kânda, mpila mosi vo lâmbula; ndambudilu, mpâla (mavâla) malâmbulânga luvila, mpâmbu za mvila. Kânda mu kifwalansa i famille kânsi ke clan ko.

Ovo tubakidi Ngwa Ñzînga bônso i sînza kyatûka Bakôngo bawônso, beto bawônso wâna mpe tuvwîlu mu tûku dya bungudi. Kânsi ovo tuyantikidi omu bâna bândi ba batatu, okingudi ke kilêndi kala dyâka kya kyêleka ko mu kuma kya beto bawônso, ekuma kadi NSAKU ye MPÂNZU, ke bankênto ko.

Mbadi k’ufwîla wo ko vo dyodyo Lusânsu wavilakana dyo. Nkatu kibêni, ekuma kadi besi zozo mvila zawu zizole wukubabikânga vo ba-Ne “nzo’a ngudi ka tângw’emvila, mpila mosi vo, tûku dyâwu mu bungudi, ke dya bukôngo ko, ke da kiñzînga ko; nkûmbu za ngudi zâwu za kisina, ke zavewa kwa mvila ko. Bungudi bwa mvila za NSAKU ye za MPÂNZU, bwayantikila kaka ku nim’a bâna, yovo nkutu, batekolo bânwu ba bakênto.

Mu kwiza tala nsi ovo ñtoto kibêni wa Kôngo mu ñlûmbu myândi ovo mu nkayilu’ãndi mu bimfumu bya bizûnga, dyâmbu dya “MAKUKWA MATAU MALÂMB’E KÔNGO”, nze i bu se twasêngelwa dyo koko ñtwâla, dibakidi dyaka mbângula vo bizûnga, bimfumu, ñlâmbu ñtatu mya nen mivângânga nsi ya Kôngo. Myomyo ñlâmbu mitewânga vo BINKOSI (i sya vo provincias mu kimputulukêzo). Bônso kaka mvila za zitatu zavelwa nkûmbu za bakulu batatu, BINKOSI bya bitatu mpe, i mpila mosi mpe. Kya ntete kyavewa zina dya Lukeni, kya zôle dya Nsaku, ebôsi kya tatu ovo kya nsuka, dya Mpânzu. Kina vo mu bungudi tuna, vana vena bâna bândi ba batatu, mûntu wuna zimi (ndônga) dimosi ye Mâma Ñzînga, i LU KENI. I mu kuma kyokyo mpe luvila lwa Lukeni lufwete mpe kwândi bokelelwa mu zina dya Ñzînga. Dyâka, ovo kinkosi kya ntete kya Kôngo kifwete vewa nkûmbu’a Lukeni, i mu kuma mpe kyokyo kwândi kaka. “Makukwa matatu mavîlânga nzûngu, môle mbôdi’a mâmbu”. Makukwa matatu kaka mafwete kala i bôsi nzûngu yilênda telema va ziku; ovo môle, yitebokele, ovo luta matatu, zitu kya nzûngu mu mawônso ke kilêndi kwênda bêtela ko.