Kanda wa kikongo de Tulante Mbuta

Documentos históricos escritos em Kikongo, trata-se de correspondência entre o agente Missionário inglês BOWSKILL, Director da British Missionary Society em Mbanza Kongo, personalidade respeitada junto da família Ntotila (Rei do Kongo) e Tulante Buta com os seus subordinados. O antigo Governador do Distrito do Congo português, José da Silva Cardoso, qualificou o líder da resistência Bakongo de seguinte maneira: " ...a admitirmos que um tal projecto foi elaborado por Buta, estensivo chefe de guerra, absolutamente analfabeto, teremos que curvar-nos reverentes em face deste génio, só igualado pelo que os seus subordinados manifestaram na arte da fortificação.”  Sendo analfabeto, pensamos nós, que Tulante Buta teria utilizado os serviços de escribas bakongo ou europeus, nas suas correspondências. Pedimos a vossa especial atenção para melhor compreensão dos textos, porque existem erros ortográficos evidentes que podem pôr em causa a sua interpretação.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

MBUTA – QUICONGO

1ª – Cópia

B. M.S. Mb a Mputu – 30 de janeiro de 1914

Enkueto Nosso mpididisipe

Muna unttwadi weto tulundanga wavita.

Oulengi ete mf Bowskill Tumwene eunu efuku okuvo o Paul wantumini yakia muna mafula mawonso  yazayisa ve-Paul kena kwandi ya t’a wavita ke-kansi meno Bowskill tukomanini empaka vo kilendi; kansi muna wavana kaka enganga mpe wele kusi e Kemba, emana mpe diangidizi kwangeye nosso. Ozevo kenwizi venda ke, yovo venda muntu. Omene mpe muna kunukulul’ e myoyo yabakidi eukanda vova vo-ukiviza, kansi ki kwiza kwame ya ta wavita ke, ve i paul muna tambi kia kulu kebadilwa yaza vinges’e chief dia kaka dikala mo, ukuizye nosso ladi muna sai vo i ntinu kilendi kiza meno moziko, nga ko vita ko.

Ozevo emono Bowskill ngina yo umbangi wa nkanda nguluvu. Ke nutelamesa vita ko, ngatum venda muntu. Ozevo nuzayesa muna ndiombu yawense . Idianu vo Enkwetu nosso mwangani senkanda muna fulu yawense ve- tubeka nguluvu ekuiza, ezevo o nguluvu wau ke Kwiza kanongiva ko, ngetu kenzo muntu ro tuwa mana mekwiza ya nguluvu. O mf. Bowskillekauikini kikilu voke tuviti ku nsia mylele ko, wau voso tuma ye vuvu kieto ezevo ke tutuleka mioye ke. Ombazi nana vombonis’e nbasi eyete akwene kwaku muna ukumbu a nosso mpidisipe.

N,N, Snr Nosso Mpididisipe

Documento 2

Mb. Mputu – Dec 1913 – Kwa Nosso – Enkwezi vimpi aka owo (ou ewe?) i tumuni ye nzola mbonami ngavoi Noso mpidisipe wayele vunda kuna Bangu mene (ou neme?) yasidi emuvata, kansi se domosi aka e nkwezi, e nziku yo mabika nasi lu kuna zamba ke nuvilakanwa mioko ekuma tu zelele kikilu e kandikila ensi, ozevo toma sikidu sanga mawonso, ndombe Kayambula ndembe(ou ndombe?) yandi, muntu kavengoka nkwandi ngatu tata ukandi diaka tuka omuwau yeto awenso tutema yikakia na twakalanga aka kumosi ke vamangikosiani diaka ko ekuma ediambu dia mangiekesiani diau ditwese o lutovoko ekunsi eto (ou oto?) kansi wau se tuna voyeto awonso (ou awenso?)kumosi se twina osia vovita a mindele yavana tutika yo O Nemptu katu lendi diaka ko, vo tuteme (ou tutomo?) kandamena kumosi. Nga voi mapulisi yakakesi Kongo diambuziku wau batwasa eulolo wa mpasi emunsi yo mana kivenda die o lusalu lwasalwaomu madimba yo kwenda kangi owantu (ou ewantu?) yo mfumu za mavata. Vo
ubamona kaka beza sokanina omo ( ou eme?) miwu aku toma bundisa kwandi ke mu ukenda ko.

Ketu sungwidi okoko muzulu vo nu mona eka nu toma ( ou tema?) kumwanga Enkenda yau etatu yakuma ndambu etina yo Kongo dia nzolo ye Bangu ngaka mu um yamu wau ebuka kwizila nga kwandi ake sindikang aka evata nkutu seta e usidi yo wantu, kansi tu mau kaka momo twatomene kuba sikidusanga.

O mavangu ma Mbolozi you mpuiba mayizidi sa munanga esi nkanda manbi kikilu mankenda mpe. Oukadi a ampemba nkutu ku nima bansi sa oyau basunda kuna ntu wantu ambi kililu yo mapulisi mau baki yidinge mau.

Oyengwa Ditine otumini aka evi mpi kwa ngeye oyandi una kia mbote. O Mono nkuesi aku

(a) A.N. Lekai

_____________________________________________________

Doc Nº3

Missão de Sam José de Belem Madimba 14 de janeiro 1914

ILLmo. e Exmo Snr

Lunguezi Ozevo kuma kua Nosso madimpi maku mono ua Tualnte Io Afonso NKongolo. Vana ntandu a mavimpi ozevo omambu ma vita tua menga iavua massina ombangui kuna kua Nganga Ia Ngelezo. O uau se nguluvu o kisanga tuzeio vo. A vo Nmuene nu menga keme mani wenga ko. A vo Nganga io ngelezo mdutissa kena mfumo anongua-ke. Ozevo ebika kolo tuakangadio Avompe Jeni mumuene kenu lutissako nu monga Ave muisso (e?) Longo nu venda nanga muissi kingelezo onguempe emana zingula ku e si mavata batoma lungua. O nguluvu fundissa ke Kuiza kansi omano kifunda Kuame-ke. E kuma kadi ia faundano (e?) kua nganaga ia nganga Nglelezo. Mbene kuame. Mono Tulante Buta do Lovo mina Nsongola

June: 13 M.M.S. S. salvador

Nkundi ame anzelva

Madimpi ono

Dana ntande mpe ntandele kikilu muna nkand’ aku yo lukazisu mpe. Omono nkutu nkenda mlwene mina wau vo ke tusidi movana yeno vata ke kami kediambu diame ko. Yabenze vo twadi vioki evatu dieno, kansi ngamba babugele uzili akaka mengi ngiva mau ma vova (veva?) kua yenu alsigi kansi vo nutinleka mo(?) Muna fikolo nusa tambula nkanda a kuzuzayisu ntangua atomboka muavu kiese mona nuna wau vo muagatikidi otunga nzo a Briecks. Oyeto tlele kweto. Nengua yo wau’ etu mpe balele. Batumini o madimpi mavimpi kwa nosso maku yo anomo ana bena koko (e?).

Mono wa nlagi eno (ass) J.S. Bowsskill.

Cópia

Kuna kwa Mwana ame

Nosso tala vo leke ya Manuel Kiditu Bazolele voka wubaymbula bavioka kwau ana baezone taya keyau ko wana simba wau twika Nkanda muna mavta Bazya.

Mbene mono

Buta

Mbanza Mputu Kwa Nosso – Muna mambu ma vikidi tuma Tulante Buta ma siá vo avo numena (ou numona?) ngluluvu ma mbote ke kwizanga mau, kwa yeto o nisi. Ozevo nufweto sonoka e’nkanda mia kaka muna fulu za kaka maimbu wama. Zo kuna kwa Pedro Ngombe mpe kuna wene ke basikika. Onswa za vawa utu ka diaka kwa.

Buta kima na twa wil ekulu oma mbu mambote mekwisa epa Ngluvu nutwik’e nkanda za kunda
mbu a mpangu ke ba tiniko ba wini (?) kina naga kaka oku Kengo.

Mfeka Kalayi nkazi

Para Graçia m/f Nosso Lunguezi.

S. S. do Congo Dec 17.12.913

Ozevo kwa yetu kiame A. Kuemba se tenda yo fia uka muna mavimpi meto tulele yandi Minkote kaka kayzidi ko kuna kavika kwendela a ngamba ewause ke tuwanga nsangu ko e ntanwa ike ibosi usinga tema kusene ke na vimpi kakaewe(?) salukiambote mono wayatu kiaku
--- A. N. L. ( atribuída a Lakai

É para o Exmo. Snr. Alvaro Kuvomba --- B. M. S. Luiguzi (?)

                                                                        Pesquisa de ARTUR MÉNDES

Soweto - Sam Magwana