Tony Sofrimento revela: " Já não faço mais parte da Associação ANADAMBA "( Entrevista )
Por Sebastião Kupessa
Secretário Geral da Federação Angolana de Básquete (F.A.B), Tony Sofrimento Makunza Tungo, é uma das cabeças coroadas muana Damba, que tem se preocupado realmente à sua Damba natal. Foi já citado pelos habitantes da Damba, como sendo a primeira pessoa que visitou-lhes após longos anos da guerra civil (ver vídeos da Damba). Na ocasião, leva para Damba uma equipa da modalidade que dirige, anima a vila durante dias, os habitantes ficaram divertido de tal maneira que, o seu nome ficou gravado nas suas memórias. Colabora com o site da Damba, enviando artigos, fotografias, sugestões e comentários, o que agradecemos bastante. Está actualmente na Damba e aproveitámos a ocasião para ter uma conversa com ele. Entrevista realizada em Kikongo e traduzida em Português.
MD:Mavimpi?
T.S: Mavimpi tuna kanele ko vo ku Ndamba twa iza mu inzikilu ya tata nkento wa zieme kina kia kele kia yia kuna Lenge-Nkusu Mpete.
Estamos bem de saúde apesar de estarmos aqui na Ndamba por causa do falecimento da minha tia, irmã de meu pai, que falecera em Luanda e fomos a sepultar no Lenge – Nkusu Mpete na quinta-feira passada.
M.D: Muna ngela ka fuididi vo diambu diakanka?
Falecera de doença ou de outra causa?
T.S: Mu mpasi za maela. Kuna Luanda ka fwidila. Twa iza ye vimbu. E mambu se ma kala nfoko e unu kuna Luanda kansi mono ya kinu ku Ndamba kadi salu kina twa yantika tuzolele manisa
Falecera de doença em Luanda e trouxemos o corpo. O óbito vai ser encerrado em Luanda mas eu continuo na Ndamba pois preciso de finalizar alguns trabalhos iniciados aqui.
M.D: Ku Luanda ka fuila, wayenda zikilua kuna Vata, Nkusu Mpete, e nzila ya mbote yinanga?
Faleceu em Luanda e o enterro ocorreu na aldeia natal, Nkusu Mpete, como estão as vias, estão boas?
T.S: E nzila ya mbote nsilu Kisoba Nanga. E kuna kwenda kuna Sakamu mpasi dina kansi Nzambi ka kala yetu kadi twa kuendila muna nzila ya mpasi ya konda e nvula kanele ko vo e Land Cruiser twa yenda yawu ya mena mu nvuaba. Twa kuenda ye Unimog, Toyota Land Cruiser ye Toyota Hilux 4x4.
A Estrada está boa até ao cruzamento do Kisoba Nanga. A via para o Sakamu está péssima mas, Graças a Deus apesar das dificuldades, não choveu mas mesmo assim o Toyota Land Cruiser que levávamos ficou enterrado. Valeu o facto de termos viajado com mais uma viatura Unimog e outra Toyota Hilux 4x4.
Tony Sofrimento, Secretário Geral da Federação de Basquete Angolano (F.A.B)
M. D: Nzo uta tunga kuna Damba?
Estás a construir casa na Ndamba?
T.S: Nzo ita tunga kuna Kinzenze lukufi ye nzo ya Nganga a mawuki Paolo Parimbelli.
Sim estou a construir uma residência na Ndamba, no Kinzenze, próximo da casa do Dr. Paolo Parimbelli.
M.D: Eto tunanga kuaku mputu tozolele tunga Damba, kansi katuna ye antu ko alendi kutusadisa. E makanda mawukulu menanga ku Luanda, nani vo ki mpila lendi kutusadisa, wunanga ye ngindu lendi kutukuvana?
Nós que estamos na diáspora, queremos construir na Ndamba mas não temos ninguém para nos ajudar nem apoiar nesta tarefa aí na Ndamba. Temos familiares em Luanda. De que maneira nos pode ajudar, tens ideias sobre isso?
T.S: Diambote vo luzolele tunga kadi e vata dia kondua e antu dilendi vila. E masika mpovelenge ye Ntumi a zunga e vava Ndamba ye insongelenge e ngindu zame. E mono umbuene e luyalu kafuete kalanga ye una kafuete sadisilanga e antu a zolele vanga salu kuaku Ndamba.
É bom saber que querem construir na Ndamba pois a localidade onde não habitam pessoas pode desaparecer. Ontem mesmo conversei com a Administradora da Ndamba e manifestei a minha opinião sobre muitos assuntos ligados ao nosso município e dentre eles, falamos do apoio institucional que deve ser dado aos munícipes que queiram fazer investimentos em todas a as áreas incluindo a construção. O controlo dos custos dos materiais de construção incluindo os inertes – areia, burgau e pedras, assim como o custo da água e mão-de-obra que se encarece de tal maneira que atinge valores superiores aos praticados em Luanda.
M.D: Kadi eto kuaku nkutamenu ya Anandamba tuta kubika diambu twa kubila nzimbu tuatumanga kuna Ndamba, kansi lusadisu tuta sosa kadi eto mosi katulenda ko !
Nós aqui na Assembleia dos naturais da Ndamba, estamos a preparar uma contribuição para enviarmos para a Ndamba mas, estamos a procura de apoios pois nós sozinhos não podemos concretizar algumas acções.
T.S: E ntoto nfunu uninanga. E yani luyalu kafuete kalanga ye nsudika mudiambu dia antu enanga ye luzolo lwa tunga ye sala. E mono ngindu zame mbote vo lwiza vovana ye luyialu lwa songa e ngindu zenu. Tu monanga mambu ma nkenda kadi e antu a sidi ntu miawu muna mbakilu za nsualu ye za konda e lufuntuku. Tu muene vo mbote tuasumbilanga e luku kuna Huambo ka ku Ndamba ko. Mbote twa tungilanga ku luanda i ka ku Ndamba ko kadi e antu a lombanga e nzimbu zayingi mu salu ya mpamba. E zielo ie maza ntalu. E ndatinu ya lekwa ntalu e ndilu ntalu. E antu a kituka miyolo. E vata kiokio ka vuidi nfunu mu ndilu. tulendi ku lusadisa kadi i luzolo luetu antu a si nsi eza tunganga ye sala e salu kia tomesa e nsietu.
Mambu ma lulongoko, ma nsadisilu, ma mawuku tu vuidi e nfunu kuaku
A terra tem um valor. O governo tem que ter uma reserva fundiária para os munícipes interessados em construir de forma organizada e fazer investimentos.
A minha ideia é que vocês precisam de vir constatar e manter um encontro com os governantes e assim apresentarem as vossas ideias. Lamentamos muitas vezes alguns comportamentos de pessoas que querem obter lucros fáceis e sem trabalho, cultivando a corrupção.
Nós que visitamos a região frequentemente, chegamos a conclusão que é melhor comprar a fuba de bombo no Huambo que na Ndamba. Construir em Luanda que na Ndamba pois as pessoas cobram fortunas por trabalhos simples e produtos locais e alimentares. As pessoas ficaram ociosas e mesmo preguiçosas pois ao especularem ganham o que precisam para o sustento. Produzem aquilo que precisam para o sustento e nada mais.
Nós podemos ajudar-vos pois é nosso desejo que os naturais e amigos da região venham contribuir para o desenvolvimento, trazendo mais-valia e progresso.
Precisamos acções nas áreas da educação, assistência social e saúde!
A equipa de Básquete Damba.(fotos de Ge-Tungo)
M.D: E kuma kiyi e mindamba mutina enanga e nsi ya kivuila, mudiambu endanga lomba e esmola vo tunga muna nsi za ngani? Eto tunanga e kwaku mputu katubakisanga ko e andamba enanga kuna Luanda!
Porque que os Ndambenses fogem da terra que os viu nascer e andam a mendigar e construir em terras alheias? Nós os que estamos aqui na diáspora não entendemos este comportamento dos naturais e amigos da Ndamba que vivem em Luanda.
T.S: Una tuvovele kala kuna ntuala. Venanga ye salu ka i lendi vangwa ko kwa konso muntu kanele vo una ye kinvuama. E nzila, e minda, e maza, e sadisilu ya mena ma tadidi e nvindu ye sukula ye tomesa e zunga, nzo za mawuku, alundi ye asadi a nzimbu, atadi a nkanda mia luyialu, kimpovela ye amwanganesi a nsangu, ntaninu a nkangu, tala kwa manbu ma nsi, mafwete kala mu mbebe ya luyialu. Ena e momo kamena ma lunga ko e antu se akala ye unkuta wa sai e nzimbu zawu.
E nkadilu wa atumi diambu dia nsonggi muna mawonsono. E na tu kala ye antu akwenda lombingi nzimbu muna mawonso tuzolele vanga, ka vakala ngwizani ko ye bundana e vuvu.
Tunanga diaka ye mambu ma tadidi e invuka ya anuani a untumu. A yingi a banzilanga vo kaka ena enanga mu MPLA alendi kala ye luve lwa kwenda sala kuna zunga kieto. A kwenda sandingi e i songa-songa ye wonga wa kwenda vanga kina azolele. Ka wauko! Konso ndiona mwene dina ka di zitisi nsiku mia nsi ko, kenda funda kuna kwa ayazi a nsi. E nsi nsi yeto ya a tusisila e ankulu eto.
E luyialu mbebe kena yiawu mu tanina e nkangu
Já frisamos isso mais acima. As condições infraestruturais não podem ser feitas de forma individual mesmo por aqueles que têm algum poder financeiro. As estradas, a corrente eléctrica, as águas, o saneamento básico, os hospitais, os bancos e serviços administrativos, os serviços de comunicação, a segurança pública, a gestão da terra, devem ser garantidos pelo Estado. Enquanto isso não for garantido, haverá sempre uma retracção dos investidores mesmo quando são naturais e amigos da terra.
A atitude dos governantes é fundamental para a garantia exigida. Todas as acções de pagamentos ilícitos para se conseguir algo, são um grande impeditivo para a confiança que se quer neste processo.
Ainda existem também barreiras políticas que precisam de ser ultrapassadas nas mentes dos Ndambenses. Muitos ainda pensam que só os do MPLA é que podem ter a ousadia de investir na sua terra. Criam fantasmas inexistentes pois pensam que por não se identificarem com o partido no poder, não conseguirão levar avante os seus intentos. Nada disso. Onde encontrarmos entraves destes, devemos denunciar. A terra é nossa, herança dos nossos antepassados.
O governo tem muita responsabilidade para a estabilidade dos cidadãos.
A população da Damba assistindo jogos de básquete.
(image de Ge-Tungo)
M.D: Ku Damba tukidi, lendi kutu kamba eh lufwa lwa Manuel Nteka kuna Damba, kadi yani wutunga kuna zandu dia Damba, yani mutu muana Ndamba?
Vieste da Ndamba, podes falar um pouco do falecimento do Dr. Manuel Nteka na Ndamba pois ele estava a construir perto do mercado municipal. Ele é filho da Ndamba?
T.S: Ku Ndamba ngininanga e wau kansi kani nvova ye antu ko mu diambu dia nfuilu ya Nteka kansi nzeye vo kuna Kinkosi ka ziamina ye wa fuila wa konda ngela ntama ya yingi. E lufwa lua yiza kuani kadi luzolo lwa Nzambi. Ntangu zankaka tu kwenda vangingi ye vovi mambu ma nsiku muna lufwa lwa antu! Ye tu vilakananga e luzingu tukwenda natingi muna ntangu tu zinganga. E lufwa na luizidi tu kalanga ye lukatikisu ye wonga. E kindoki ki butuilu e akwa nsoki a monekene e a kwa zinu mpe a songelo e nlembo
Eu estou na Ndamba neste momento. Ainda não falei com ninguém sobre o caso mas sei que fora sepultado no Kinkosi e que falecera após um curto período de doença.
Ninguém pode lutar contra a morte pois, é uma vontade de Deus.
Muitas vezes dizemos coisa que não são da nossa responsabilidade sobre a morte de alguém. Esquecemo-nos o tipo de vida que levamos enquanto vivos. Quando a morte chega, ficamos preocupados e com medo. O feitiço é culpado, os invejosos são apontados. Sejamos pró-activos e todo o cuidado é pouco relacionado com o que comemos e bebemos. Fazer uma medição simples da tensão arterial e visitar um médico pode ser fundamental para evitar tragédias. Cumprir com as orientações dos especialistas pode prolongar o nosso tempo de vida. Ser humilde, compassivo, comedido e metódico pode ajudar a viver muito tempo. Sejamos razoáveis nos nossos intentos!
M.D:Tomene vova Nkazi, kadi atu ankaka enanga ye wonga mudiambu dia keunda kuna vata. Wa nzila e asfalto ki lumbu i kota kuna mbongi ya Damba?
Obrigado pela resposta pois muita gente tem medo de ir a região. Quando é que o asfalto chegará á vila da Ndamba?
T.S: E nzila yambote e matadi ma lengwa kani ma luaka ku Ndamba ko kansi menanga kuna Kimazebu ye mu sala enanga mu tomesa e nzila ye kuna Makela.
A estrada está boa. Temos uma excelente estrada entre Uíge e Makela do Zombo. Pelo que conheço de Angola, essa é a melhor estrada do momento. Supera em muitos graus a estrada Luanda- Uíge, Luanda-Huambo, Luanda-Malange, Luanda-Benguela. É de realçar que temos duas vias para sair do Uíge: por Mukaba e por Negage sendo a via do Mukaba a que tem asfalto mais novo pois dá continuidade ao asfalto que chega a Makela do Zombo.
Até ao momento o asfalto termina a 10 km da Ndamba, no Kimazebo e recomeça no Kisoba Nanga mas o percurso de 50 km em referência está em muito boas condições e vai já receber a camada asfáltica pois já terminaram alguns trabalhos de terraplanagem neste troço. Toda a maquinaria e logística estão montadas para o efeito.
Tempos viagem: Uíge-Ndamba = 2 horas; Ndamba Kisoba Nanga = 25 m; Kisoba Nanga-Kibokolo = 25 m; Kibokolo-Makela do Zombo = 25 m
M.D.Minda mia Kapanda? Corrente electrica, tumona e munda mia kuama minanga muna pimpa.
A energia de Kapanda? Vimos luzes acesas a noite.
T.S: E minda minanga mia kuama muna mpipa tuka e ntangu ya sambanu muna nkokela ye ntangu ya sambanu muna mene kansi ka mia Kapanda ko
A noite, a Ndamba fica iluminada com corrente vinda de um gerador de 300 kva. Normalmente, depois das 17 horas e até as 06 da manhã a iluminação pública e algumas residências usufruem de energia eléctrica. A energia de Kapanda passa pelo município mas ainda não está instalada na Ndamba o que se aguarda ansiosamente. Kapanda já abastece Makela do Zombo onde se vê as casa a usufruírem da energia eléctrica produzida pela barragem. Questões técnicas e conjunturais fazem com que a mesma não seja usufruída no trajecto.
M.D: Nzila nkusu a madimba, ya mbote yinanga?
A estrada que liga Nkusu-Madimba está boa?
T.S: E nzila a Nkusu ka yina ya mbote ko twa kwenda nata e vimbu dia tata nkento kuna Lenge kansi mpasi mu lwaka. Mu ntangu ya nvula mpasi kibeni. Tuzeye vo mu luyindulu ye mu kubikilu za ngindu za luyialu e vanga e nzila yana.
Está estrada não está boa pois fomos até muito perto do Sakamu e foi muito difícil principalmente no tempo chuvoso. Recebemos informação do governo que existe um plano para a reabilitação da mesma.
M.D: Nzila ya nkusu a Madima, Nzila ya Nzunga ye Mpaza, Songe ye Kinkodi...
A estrada do Nkusu Madimba, estrada do Nzunga, Songe e Kinkodi…
T.S: Zayianga vo e nzila a nkusu ei lendi kufika e ngiendelu a ku Luanda. Nkotela kuna Lukunga.
Saiba que esta via pode encurtar a viagem para Luanda, passando pelo Lukunga.
M.D: Wa Nkaka Manue lTungo., yani unanga delegado ya Saúde kuna administração ya Damba?
Então o velho Manuel Tungu é o delegado da saúde na Ndamba?
T.S: Ka yani ko.
E papa Tungu wa siwa mu vundu kadi unanga ye lusambuadi ye tanu mia nvu!
E yeto mpe e ana tu muene vo mbote ka vunda kadi e mavimpi diaka kamena ma mbote ko kansi una evo kalendi kala nlumbuludi
Ele não é o delegado da saúde da Ndamba.
Ele está aposentado pois está com setenta e cinco anos de idade! Por outro lado, os filhos, pensamos que ele precisa de repousar pois também não tem gozado de boa saúde mas ele pode ser um bom conselheiro.
M.D: I kieleka, mvula lusambuadia ye tanu kuna Damba, tuvani matondo kua Nzambi.
E kimvuka kia mindamba kuna Luanda, mu toma diata kinanga?É verdade. Setenta e cinco anos e na Ndamba, devemos dar graças a deus! Como vai a associação dos ndambenses em Luanda?
T.S: E mono kia sala mu kinvuka ko. Yeto twa yatikamo kansi tumuene vo mpasi mu kala mu kinvuka kia kondelwa e ntangu ye ki kutakananga ntangu mu ntangu ya kondwa e lukani. E mono mbuene vo mbote tuenda vangingi e ima e lendi tomesa e nsieto ye vana e salu kwa ana a nsieto.
E akweno a kuna yanda dia Ngola nkutameno zawu mu mavanga. e na akutamena mu ntu mia ngombe a kudimuenanga, mu ntetu mia nvatu evo mu mafuka ma nzimbu. E ntangu ya kuenda vovingi kana ya luta e unu mu mavangu tulendi tungila e nsieto. Konso ndiona unanga ye luzolo kalendi kwiza mu lukutakanu lwa mpwena
Eu já não pertenço à associação. Fomos nós que iniciamos este movimento. Mas chegamos a conclusão que é difícil estar numa organização a quem não temos muito tempo para dar e onde não existem objectivos concretos a atingir por isso pensei que é melhor ir fazendo coisas que possam desenvolver a nossa terra e dando emprego aos locais. Os exemplos que temos da região sul, são mais concretos, as pessoas reúnem-se para materializar projectos. Quando se reúnem, fazem-no para se reverem em cabeças de gado, áreas de cultivo, quotas adquiridas etc…
O tempo de falar só já passou. Hoje nos identificamos com realizações que podem construir a região. Todo aquele que quiser associar-se pode criar uma empresa.
M.D: Kadi ku Luanda venanga ye ministro, akwa ngangu, nvuama o vuidi nzimbo, ye ma solai manene ya mindamba, e kuma kiyi kalendi sadisa e Ndamba ko?
Mas aí em Luanda temos ministros, gente inteligente, ricos, altas patentes militares, ndambenses, porque que não ajudam a desenvolver a Ndamba?
T.S: Konso muntu ye mbanzulu zani. e ana a Ndamba mu sala enanga e salu ye vena alendelanga. Konso muntu ye mbakilu zani. Konso muntu ye ngindu zani. Venanga ye mambu kamalendi fuila mu ntu a muntu mosi ko. Venanga ye salu ka ifuene mu muntu wa mpamba ko kadi e nzimbu zi sadiluanga za tezo kia luyialu kaka.
Se ntama kikuizanga ku Ndamba ko kansi ntomene giangalala ye una ngizi guana e nsieto ye ngiangalele e nvova ye mavangu ma ntwadisi a zunga kieto. Luzayanga vo venanga ye ngindu zayingi kansi e mbakilu ka zafwana ko. Muna nsi zankaka venanga ye ena a kwenda sopikingi e nzimbu mudiambu dia salu ye e antu akwenda kutakaningi mu invuka ya kinkita evo salu ya kwenda vangigngi ema ma tomesanga e nsi.
Cada um de nós tem os seus objectivos e pensamentos. Os naturais da Ndamba estão a fazer o seu trabalho até ao limite das suas capacidades. Cada um tem a sua forma de conseguir os seus ganhos e naturalmente saberá melhor como aplicá-los. Existem projectos que devem ser partilhados. Há serviços que não podem ser feitos por uma só pessoa. Há actividades que são da responsabilidade do governo e que pedem a participação de privados.
Já não vinha a muito tempo a Ndamba mas, fiquei muito satisfeito com as realizações e o diálogo que mantive com a nova administradora.
Muitos de nós temos muitas ideias mas não temos recursos suficientes para as materializar. Noutras paragens e aqui em Angola já iniciou, existem muitas instituições que financiam projectos e as pessoas congregam-se em empresas para materializar ideias que podem melhorar a qualidade de vida das pessoas e desenvolvimento da região.
M.D.Wawu e nsola ya café kuna nkusu ye wandu, kimvuama kia Ndamba. Café mu tekama yinanga?
Que tal o cultivo do café no Nkusu e no Wandu, riqueza da Ndamba. Estão a vender café?
T.S: E kafe kwa mono ka kinvuama ko. Yavovelamo kala kwa mintumi a nsieto ye kwa ana a nsieto. e mpatu yoyo ka mpatu eto ko e antu a yiza yawu ka alenda yo sadilako kadi mpasi zina mu mpatu yoyo. Ka mu lukanu ko a tumisina e antu a ngamba mu kuisa sola e kafe. Ku nsi mpangu Brasil, Cote d'ivoire ye Colombia, e kafe ka ku saduluanga diaka mu moko ko kadi kafe kwa nzanza e kafe kweto kwa miongo ye ndimba kuna ka kulendi nata ko nsengo za tunda.
O café para mim não é riqueza, pelo menos aqui na região. Já falei sobre isso com responsáveis do nosso país e com naturais da Ndamba e da região. O cultivo do café foi imposto na região levando em consideração as condições climatéricas. O tipo de café produzido na região, exige muito esforço físico e é extenuante pois, o mesmo é cultivado em montanhas e locais inacessíveis às modernas maquinarias levando a que, nos tais períodos áureos do café, terem sido utilizadas mão-de-obra escravizada e contratada forçosamente. É duro o trabalho nestas condições. O café do Brasil, da Colômbia, da Côte d’Ivoire e dalgumas regiões de Angola, produzido em regiões planas, tem uma mecanização que pode atingir 70% e aí sim pode ser competitivo produzir café. Não nos esqueçamos que o café tem quotação mundial e preços fixos logo, quem com melhores métodos produzir mais lucros terá. Por outro lado não é um hábito generalizado o consumo do café na região.
MD: Ntomene tonda mu moko kieto, se mfoko.
Para terminar, meus agradecimentos pela conversa.